Rzym nauczycielem cywilizacji

Z księdzem profesorem Stanisławem Koczwarą z Instytutu Teologicznego w Wilnie rozmawia Henryk Matysek.

Czym był edykt mediolański?

– W świetle wydarzeń, do jakich doszło po jego ogłoszeniu, narzuca się stwierdzenie, że był to swego rodzaju konkordat. I choć Kościół nie figurował jako strona kontraktująca, to w interesie państwa rzymskiego leżało przyznanie mu prawa do swobodnego rozwoju. A dzięki temu, korzyści z edyktu były obopólne: i dla Kościoła, i dla państwa. I jeszcze szerzej: dla kultury i w ogóle cywilizacji klasycznej, jak również ogólnoludzkiej aż po dzisiejsze czasy.

Dzięki edyktowi tolerancyjnemu Kościół zyskał rzecz najcenniejszą: wolność, bez której nie może być pełnego rozwoju wiary. Czy chrześcijanie od razu pojęli wielkość tego daru Opatrzności?
– Zdecydowanie! Dziedziną, której podstawowe znaczenie dla swego rozwoju chrześcijaństwo pojęło w lot – i to na długo przed edyktem mediolańskim – była nauka rozumiana szeroko jako dorobek myśli ludzkiej. Z jej klasycznego skarbca wierzący czerpali obficie, uczynili ją poniekąd swoją własnością i na jej pniu snuli własną doktrynę, tak dojrzałą, że wkrótce stała się ona wspólnym dorobkiem całego świata.
Nieprzypadkowo też właśnie od edyktu mediolańskiego rozpoczęła się epoka wielkich myślicieli chrześcijaństwa. Bo wielki moment historii, niosący swobodny dostęp do wiedzy, trafił na dorównywających mu w swej wielkości ludzi. Dzięki twórczości takich świętych luminarzy wiedzy, jak: Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Bazyli Wielki, Ambroży, Hieronim, Augustyn, Paulin z Noli czy Optat z Milewy, chrześcijaństwo jawi się nie tylko spadkobiercą wszystkiego, co w antycznej tradycji warte było zachowania, ale w znacznej mierze zachowuje i ożywia kulturowe dziedzictwo umacniając jego pozycje w cywilizowanym świecie.
Wspomniani giganci myśli byli duchowymi przewodnikami swej epoki. Wykazywali świetną znajomość Homera, Hezjoda, Pindara, Arystofanesa, mówców attyckich, aleksandryjskich neoteryków, ale także Plutarcha czy Lukiana. W swych pismach wielokrotnie wzmiankowali i cytowali Platona, Arystotelesa i sofistów. Stworzona przez nich literatura nie tylko współzawodniczyła z dziełami najlepszych pisarzy pogańskich, ale wręcz je przewyższyła swą dynamiką i siłą ekspresji. Nic więc dziwnego, że stulecie zapoczątkowane edyktem mediolańskim nazwano złotym wiekiem patrystyki i w ogóle literatury chrześcijańskiej – niewyczerpanego źródła żywotnych soków dla Kościoła po wszystkie czasy.

Warto tu przytoczyć słowa Grzegorza z Nazjanzu pokazujące stosunek chrześcijaństwa do kultury antycznej: Mniemam, że wszyscy ludzie rozumni są zgodni co do tego, że pierwsze miejsce wśród naszych dóbr zajmuje kultura umysłowa. I to nie tylko ta nasza (…) troszcząca się o zbawienie i piękno ducha, ale i kultura pogańska. (…) Z niej przejęliśmy umiłowanie wiedzy. (…) Takich, którzy nią gardzą należy uważać za głupich nieuków, pragnących, żeby wszyscy byli jak oni, bo wtedy w powszechnym nieuctwie ukryłaby się ich własna głupota.