Pogrom - instrukcja obsługi

W oczekiwaniu na zapowiadane na 2012 rok otwarcie Muzeum Historii Żydów Polskich przeglądam Atlas Historii Żydów Polskich (Wydawnictwo DEMART 2010), mający – jak czytam we wstępie – wspólnych z wyżej wymienionym muzeum redaktorów. Atlas, owszem, zgodnie z nazwą zawiera mnóstwo barwnych map, ale objętość towarzyszącego im tekstu sprawia, że w istocie mamy tu do czynienia ze śmiałą propozycją wykładu podręcznikowego. Moją uwagę zwraca między innymi podrozdział Pogromy, który z niejakim zdziwieniem odnajduję w części poświęconej dziejom Żydów w Polsce pod zaborami.

Zdziwienie budzi sam koncept wpisania w polskie dzieje tej moskiewskiej specjalności, jaką były zwane wszak właśnie z rosyjska, pogromy. Wprawdzie autor, profesor Marcin Wodziński, wspomina, że o inspirowanie i kierowanie pogromami podejrzewano rosyjskie władze państwowe, ale zaraz tę wersję dezawuuje przez radykalne przeniesienie akcentu (władze nie potrafiły się zdobyć na skuteczne wystąpienie przeciw chrześcijańskim, słowiańskim uczestnikom pogromów) i wprowadzenie na użytek głośnego w świecie pogromu białostockiego z 12 lipca 1906 roku karkołomnego metodologicznie rozróżnienia między odpowiedzialnością władz, a wsparciem carskich sił wojskowych i policji.

Drążąc temat, sięgam do wspomnień Apolinarego Hartglasa (1883–1953) – jednego z najwybitniejszych polityków żydowskich pierwszej połowy XX wieku, który jako znany adwokat i publicysta przewodził w latach dwudziestych Kołu Żydowskiemu w Sejmie II RP, a szczęśliwie przeżywszy II wojnę światową, został wysokim urzędnikiem MSW w Izraelu. Jest to zatem świadek historii, którego relację nie sposób ignorować. Otóż, latem 1906 roku na wieść o pogromie w Białymstoku, Hartglas, wówczas młody aplikant adwokacki i początkujący działacz polityczny, wyrusza z Warszawy, by dokonać wizji lokalnej wspólnie z innym wybitnym później politykiem, liderem ruchu syjonistycznego, Włodzimierzem Żabotyńskim...