21 maja 2016

O dwóch podejściach do edukacji

Kryzys szkolnictwa wyższego to modny współcześnie temat. Jedni pomstują na niewiedzę i brak wychowania studentów, inni na nepotyzm profesorów czy szkodliwość tak zwanego systemu bolońskiego. Główny przedmiotem krytyki to jednak bezrobocie stanowiące podobno plagę u absolwentów. W tym wszystkim zapomina się o tradycyjnym modelu kształcenia – tak zwanej edukacji liberalnej. Nie ma ona nic wspólnego z liberalizmem, wiele zaś z ideałem człowieka wszechstronnego, znającego antyczną oraz chrześcijańską tradycję i dążącego do wiedzy dla niej samej.


Przykra prawda jest taka, że najbardziej popularnym kierunkiem studiów w Polsce jest bezrobocie – mówił 1 października 2015 r. Ryszard Petru. Jego zdaniem to skutek tego, że w Polsce uczy się „w ogóle”, nie zaś pod kątem rynku pracy. Odwrotna sytuacja panuje według polityka na Zachodzie. – Na najlepszych uczelniach uczy się tego, czego będzie wymagał pracodawca od absolwenta – perorował lider Nowoczesnej cytowany przez onet.pl.

Wesprzyj nas już teraz!

Petru nie jest w tym przekonaniu osamotniony. Wpisanie w Google wyrazów „studia bezrobocie” owocuje 626 tysiącami wyników. Część osób twierdzi jednak, że masowa produkcja bezrobotnych absolwentów to „mit”. „Generalnie nic tak skutecznie nie chroni w Polsce przed bezrobociem, jak wyższe wykształcenie – nawet jeśli jego jakość bywa powszechnie kwestionowana” pisał w zeszłym roku Zbigniew Baruś w interesującym tekście na dziennikpolski24.pl. Powołuje się na dane świadczące o sukcesie polskiej edukacji w przygotowaniu do pracy. Nawet kryzys ekonomiczny nie zaszkodził naszym absolwentom w takim stopniu jak w wielu innych państwach europejskich.

Niezależnie od tego kto ma rację, w dyskusjach przewija się przeświadczenie jakoby podstawowy cel edukacji, zwłaszcza wyższej, polegał na zapewnieniu pracy. To wyjątkowo dobitne zaprzeczenie tradycyjnego poglądu na tę kwestię.

Czemu służy edukacja?

Arystoteles w „Polityce” przyznawał, że edukacja ludzi młodych powinna skupiać się na rzeczach użytecznych. Cóż jednak rozumiał przez użyteczność? Z pewnością nie zajęcia zarobkowe, produktywne. Ich nauka oznaczałaby bowiem…wulgaryzację młodzieży. Z drugiej strony czysto teoretyczne nauki również mogłyby być niewskazane. Stagiryta proponował więc jak zwykle złoty środek – w tym przypadku naukę czytania, pisania, rysunku, gimnastyki i muzyki. Służyć one miały wychowaniu dobrych obywateli.

Pisząc o tradycyjnej koncepcji kształcenia nie sposób zapomnieć o Platonie. Jego „Państwo” to dzieło tyleż o rządzeniu, co o edukacji. Pięknie przedstawia to VII Księga opisująca drogę nauki przyszłych władców. Wielodziedzinowe kształcenie przyszłych królów-filozofów powinno zmierzać do poznania najwyższych Idei i następnie tworzenia państwa na ich wzór.

Seneka w 88 Liście do Lucyliusza jasno pisał, że ma w pogardzie wszelkie studia zmierzające do zarabiania pieniędzy. Zalecał przerwanie ich, gdy tylko umysł będzie w stanie zająć się czymś wyższym. Za bardziej godne wolnego człowieka uważał naukę sztuk wyzwolonych: gramatyki, muzyki, geometrii, arytmetyki, astrologii, retoryki i dialektyki. Jednak nie był ich entuzjastą. Przeciwnie, wskazywał na braki związane z nimi, na ich zbyt niską użyteczność. Oczywiście nie chodziło tu o bezużyteczność w sprawach zarobkowych, lecz w nauce cnoty. To właśnie kształcenie moralne, pozwalające stawać się lepszym człowiekiem uważał za prawdziwą edukację liberalną. Mimo to twierdził, że sztuki wyzwolone niosą ze sobą jednak pewną wartość – pomagają bowiem przygotować się do tego co najważniejsze – rozwoju moralnego.

Z podobnego założenia wychodził św. Bazyli Wielki. W „Liście do młodego człowieka o prawidłowym korzystaniu z greckiej literatury” przekonywał, że młody chrześcijanin może odnosić korzyści ze studiowania pogańskich pism. Gdy umysł nie jest jeszcze gotowy na zgłębianie Pisma Świętego, skupienie się na wartościowych dziełach antyku i przykładach z życia wielkich postaci jest wręcz godne polecenia. Wszak znajdują się w nich liczne przykłady cnoty, a nawet postępowania zgodnego z duchem Ewangelii. Kto zapozna się z życiem pogańskich mężów praktykującymi zalecane przez chrześcijaństwo cnoty, ten nie ośmieli się zarzucać chrystianizmowi niepraktyczności.

Nie oznacza to jakoby klasyczna edukacja była wystarczającą czy główną drogą do świętości. John Henry kardynał Newman twierdził wręcz, że dąży ona do zdobycia wiedzy rozumianej jako cel sam w sobie. Edukacja liberalna potrafi ten cel osiągnąć, nawet jeśli nie zapewnia postępu gospodarczego z jednej ani nadzwyczajnej cnoty z drugiej strony.

Choć liberalne wykształcenie nie zapewni świętości, to wydaje się, że nie pozostaje bez pewnego związku z etyką. Pozwala na rozwój nie tylko inteligencji, ale także dobrego smaku i odpowiedniej postawy życiowej. Klasycznie wykształcony człowiek, jak zauważa XX-wieczny konserwatysta amerykański Russell Kirk „otrzymał wszystkie korzyści płynące z prawdziwie wyzwolonej edukacji, a więc kształcenie umysłu i charakteru, które dyscyplinuje, uszlachetnia i wyzwala. Chociaż jest człowiekiem prawdziwie wolnym, cieszy się z wolności tylko dlatego, że jest posłuszny dawnym prawom, które rządzą ludzką naturą. Czy to w swoim małym środowisku czy w skali narodu, ma kompetencje ku temu, by przewodzić ponieważ terminował u kapłanów i proroków oraz filozofów z pokoleń, które go poprzedzały”. (Cytat pochodzi z książki Russella Kirka „The Intemperate Professor” Przytaczam go za: G. Kucharczyk, Russell Kirk (1918-1994) Myśl polityczna amerykańskiego konserwatysty, Warszawa 2012, s. 199). Taka osoba zna swoją rolę w społeczeństwie, cel swojej aktywności, a także potrafi właściwie wykorzystywać czas wolny.

Czym jest edukacja liberalna

Warto się zatem bliżej zastanowić czym jest owa edukacja liberalna. A także czym nie jest. Kardynał Newman w „Idei uniwersytetu” za jej przeciwieństwo uznał prace mechaniczne czy fizyczne. Jednak nie chodzi tu o proste przeciwstawienie aktywności fizycznej i umysłowej. Pewne formy tej pierwszej uważano wszak za właściwe dla arystokracji – np. prowadzenie wojny. Z kolei pewne skomplikowane rodzaje działalności intelektualnej – choćby związane z handlem uznawano za niegodne dżentelmena.

Ponieważ celem klasycznej edukacji nie jest zdobycie kompetencji pozwalających na uzyskiwanie dochodu, to wyklucza ona wąską specjalizację. Matthew Arnold, XIX-wieczny angielski poeta i krytyk kulturalny, stwierdził, że polega ona na zapoznaniu się z tym co powiedziano i pomyślano najlepszego we wszystkich obszarach ludzkiego zainteresowania. Niekoniecznie trzeba tu ograniczać się do średniowiecznego trivium i quadrivium ani też do przedmiotów humanistycznych. Te są szczególnie istotne, ale nie muszą wypierać tych bardziej ścisłych.

Jak zauważył kardynał Newman we wspomnianej książce, dyscypliny naukowe nawzajem się uzupełniają, korygują i balansują, chronią przed poznaniem tylko części perspektywy. Krytycy mogliby tu zarzucić niechęć do specjalizacji czy wręcz negowanie zasady podziału pracy. Jednak skupienie się na konkretnej, własnej dyscyplinie nie wyklucza konsultowania się z przedstawicielami innych gałęzi ani wykorzystywania ich dorobku. Wszak „nasze partykularne prawdy wołają o uniwersalizm, nasze doświadczenia potrzebują potwierdzenia i afirmacji płynącej od innych. Prawda jest zawsze powszechna (catholic), błąd zawsze sekciarski i subiektywistyczny”, jak pisał Stephen J. Tonsor na łamach konserwatywnego „Modern Age” w 1972 r.

Jedną z metod praktykowania edukacji liberalnej jest studiowanie Wielkich Ksiąg Świata Zachodniego. Chodzi o dzieła z różnych dyscyplin, a przy tym ponadczasowe i poruszające idee zajmujące umysły przez przeszło dwa milenia. Uaktualniona ich edycja, wydana przez Encyclopaedia Britannica w 1990 r. zawiera dzieła 130 autorów i 37,764 stron w 60 tomach – w tym dwóch wprowadzających. Są na nich zarówno Homer jak i Einstein, Arystoteles i Newton. Na ich lekturze opiera się program nauczania w nielicznych szkołach – choćby amerykańskimSaint John College. Często jednak są one studiowane „dobrowolnie”, przez dorosłych ludzi. Ich lektura to nie lada wyzwanie, ale jak przekonują entuzjaści – warto je podjąć.

Kształcenie liberalne a współczesność

Celem edukacji liberalnej nie jest przeszkolenie zawodowe, lecz poznanie prawdy, rozwój umysłu, a pośrednio też wykształcenie pewnych cech charakteru. Opiera się ona na łączeniu różnych perspektyw i wielu dziedzin, z naciskiem na zapoznawanie się z antyczną i chrześcijańską tradycją. Nic w tym dziwnego, skoro uniwersytet powstał w chrześcijańskim średniowieczu.

Mało kto może sobie jednak pozwolić na oddawanie się tego rodzaju kształceniu i porzucenie pracy zawodowej. Wyjątkiem są choćby naukowcy czy nauczyciele. Dla nich bowiem – cokolwiek paradoksalnie – to edukacja liberalna jest pracą. Czy pozostali muszą o niej zapomnieć?

Tak oczywiście stać się nie musi. Po pierwsze edukację liberalną potraktować można jako przygotowanie do niezbędnej specjalizacji zawodowej. W ten sposób nie stanowi ona dla niej konkurencji, lecz wręcz przeciwnie. Młody człowiek przed podjęciem pracy lub związanego z nią kształcenia ma wszak więcej czasu na zgłębianie wiedzy.

Jednak taka nauka nie powinna się kończyć w liceum czy też nawet na studiach. Może ona trwać całe życie –w czasie wolnym. Choć bowiem większość osób musi być aktywna zawodowo, to rozwój technologii i wydajności w gospodarce zmniejsza liczbę godzin pracy. Takie w pełni dobrowolne oddawanie się edukacji wyzwolonej w dorosłym życiu jest– jak zauważa Mortimer Adler – bliższe jej ideałowi związanemu wszak z wolnością, a nie szkolnym przymusem.

Marcin Jendrzejczak

Wesprzyj nas!

Będziemy mogli trwać w naszej walce o Prawdę wyłącznie wtedy, jeśli Państwo – nasi widzowie i Darczyńcy – będą tego chcieli. Dlatego oddając w Państwa ręce nasze publikacje, prosimy o wsparcie misji naszych mediów.

Udostępnij
Komentarze(0)

Dodaj komentarz

Anuluj pisanie