W związki z pandemią choroby COVID-19 wywoływanej przez koronawirusa SARS-CoV-2 z chińskiego Wuhan w krajowej debacie publicznej pojawił się temat możliwości wprowadzenia w Polsce stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej. Rząd i Prezydent jak dotąd nie zdecydowali się jednak na taki – bądź co bądź radykalny – krok, a coraz nowsze obostrzenia, stanowiące odpowiedź na wzrost liczby zakażonych i zmarłych oraz poważniejsze zagrożenie dla zdrowia i życia pozostałych Polaków, nie wynikają z zastosowania nadzwyczajnych środków przewidzianych w Konstytucji RP. Niewykluczone natomiast, że w końcu władze zdecydują się sięgnąć także po instrumenty, jakie daje im ustawa zasadnicza. Oznaczałoby to jednak konieczność zmiany terminu wyborów prezydenckich, czego – zdaniem wielu komentatorów i internautów – politycy PiS-u woleliby uniknąć. Stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej to jednak także inne zmiany dotyczące funkcjonowania państwa, życia publicznego oraz codzienności obywateli. Jakie? Sprawdziliśmy!
Stan wyjątkowy
Zgodnie z ustawą o stanie wyjątkowym z dnia 21 czerwca 2002 roku może zostać on wprowadzony „w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego (…)” (art. 2. ust. 1.). W tym samym miejscu czytamy o trybie wprowadzania stanu wyjątkowego w życie. To rząd podejmuje uchwałę, w której wnioskuje o wprowadzenie stanu wyjątkowego przez Prezydenta RP. Rada ministrów określa przy tym powody decyzji, czas trwania sytuacji nadzwyczajnej i obszar jej obowiązywania.
„Rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela” powinny być „odpowiednie do stopnia i charakteru zagrożenia, w zakresie dopuszczonym niniejszą ustawą” – wynika z art. 2. ust. 2. ustawy.
Wesprzyj nas już teraz!
Wniosek Rady Ministrów w sprawie wprowadzenia stanu wyjątkowego Prezydent RP jest zobowiązany rozpatrzyć niezwłocznie, a najdłuższy czas obowiązywania tej ekstraordynaryjnej sytuacji to 90 dni, chyba że okoliczności stojące za jej wprowadzeniem nie ustąpią – wtedy też głowa państwa może zdecydować o kolejnych 60 dniach obowiązywania stanu wyjątkowego. Jeśli z kolei przyczyny ustałyby wcześniej, to stan wyjątkowy może zostać odwołany. Prezydent RP ma oczywiście prawo odmówić wprowadzenia stanu wyjątkowego, o który wnioskowałby rząd.
W trakcie stanu wyjątkowego „działania przywracające konstytucyjny ustrój państwa, bezpieczeństwo obywateli lub porządek publiczny” wykonuje szef rządu (chyba, że obszar obowiązywania został ograniczony do jednego województwa lub jeszcze mniejszego terytorium – wtedy obowiązki wypełnia wojewoda). Premier ma też informować Prezydenta RP o działaniach podejmowanych w celu przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa i ich skutkach.
Co ciekawe, pomóc w przywracaniu porządku mogą Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 11. ust. 1. uzależnia wykorzystanie wojska od wyczerpania dotychczas zastosowanych sił i środków. Ta kwestia jest też obwarowana innymi obostrzeniami.
Ustawa pozwala ponadto czasowo zawiesić organy władzy samorządowej, które „nie wykazują dostatecznej skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych lub w realizacji działań wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wyjątkowego”. W takiej sytuacji ich kompetencje przejmuje zarząd komisaryczny.
Natomiast „rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela określone w rozporządzeniach (…) powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń stanowiących przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego, a także zapewniać skuteczne przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa”. Ustawa wskazuje, że w czasie stanu wyjątkowego zawieszone mogą zostać prawa do:
„1) organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń;
2) organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych, niebędących imprezami masowymi;
3) strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach;
4) strajków i innych niż strajki form akcji protestacyjnych rolników;
5) akcji protestacyjnych studentów organizowanych przez studenckie samorządy, stowarzyszenia lub organizacje;
6) zrzeszania się poprzez:
a) ustanowienie zakazu tworzenia i rejestracji nowych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji,
b) nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego”.
„Przepis ust. 1 pkt 1 nie dotyczy zgromadzeń organizowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, w innych pomieszczeniach służących organizowaniu i publicznemu sprawowaniu kultu, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwa lub organy samorządu terytorialnego” – czytamy w art. 16. ust. 2. ustawy o stanie wyjątkowym.
Art. 17. ust. 1 stanowi z kolei, że „w czasie stanu wyjątkowego może być odosobniona osoba mająca ukończone 18 lat, w stosunku do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu albo gdy odosobnienie jest niezbędne dla
zapobieżenia popełnienia czynu karalnego lub uniemożliwienia ucieczki po jego popełnieniu. Nie narusza to immunitetów wynikających z odrębnych przepisów”. Działanie może w pewnych okolicznościach dotknąć także osób mających ukończony 17 rok życia. Decyzje o odosobnieniu są ostateczne, jednak mogą zostać zaskarżane w sądzie administracyjnym (zob. art 17.).
Stan wyjątkowy może oznaczać także konieczność posiadania przy sobie dokumentu potwierdzającego naszą tożsamość. Z kolei osoby, wobec których zachodzi podejrzenie, że nie będą przestrzegały porządku prawnego, mogą zostać wezwane na rozmowę ostrzegawczą.
Art. 20 stanowi z kolei, że w trakcie obowiązywania stanu wyjątkowego zawieszone mogą zostać wolność mediów i prywatność korespondencji. Czytamy w nim bowiem o „cenzurze prewencyjnej środków społecznego przekazu”, „kontroli zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów”, „kontroli treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych” oraz „emisji sygnałów uniemożliwiających nadawanie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego”. Z cenzury prewencyjnej wyłączone są środki masowego przekazu należące do związków wyznaniowych i „stanowiących źródła informacji na temat religii i służących wypełnianiu funkcji religijnych”.
Stan wyjątkowy może oznaczać także wprowadzenie innych ograniczeń praw i wolności, co reguluje art. 21. ustawy. Obostrzenia mogą oznaczać np. reglamentację towarów konsumpcyjnych, odgórne ustalanie cen „na towary lub usługi mające podstawowe znaczenie”, konieczności zaniechania działalności gospodarczej określonego typu, zawieszenie zajęć dydaktycznych („z wyjątkiem szkół duchownych i seminariów duchownych”), ograniczenia w obrocie pieniądzem, zmiany w transporcie i systemach łączności (z nakazaniem wyłączenia urządzeń włącznie), konieczność złożenia do depozytu lub zakaz noszenia broni palnej oraz ograniczenia w dostępie „do informacji publicznej”. Ustawa stanowi, że należy dążyć do minimalizacji „indywidualnych i społecznych uciążliwości wynikających ze stosowania tych ograniczeń”.
Za złamanie zakazów przewidziano karę aresztu lub grzywny, zaś rozpoznawanie spraw związanych ze stanem wyjątkowym (wyszczególnione w art. 23 ust. 1) „następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia w postępowaniu przyśpieszonym”.
Sytuację stanu wyjątkowego reguluje także Konstytucja RP. Stanom nadzwyczajnym poświęcony został Rozdział XI (artykuły od 228 do 234).
Zapisy art. 228. stanowią m.in., że stan nadzwyczajny może zostać wprowadzony wyłącznie na podstawie ustawy, która określa zarówno działanie władz, zakres ograniczenia wolności oraz „tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela”. Ponadto podjęte działania „muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa”.
To jednak nie wszystko, bowiem ustawa zasadnicza zabrania w trakcie stanów nadzwyczajnych (a jednym z nich jest stan wyjątkowy) zmieniania Konstytucji, ordynacji wyborczych oraz ustaw o stanach nadzwyczajnych. Art. 228. ust. 7 odnosi się z kolei do kwestii wyborów. W trakcie stanów nadzwyczajnych oraz 90 dni po ich zakończeniu ogólnopolskie referenda oraz elekcje nie mogą być przeprowadzane (wyjątek dotyczy sytuacji wprowadzenia stanu wyjątkowego jedynie na pewnym obszarze Rzeczypospolitej – wtedy w miejscach nie objętych nadzwyczajną sytuacją głosowanie w wyborach lokalnych jest możliwe). Ów zapis w aktualnej sytuacji oznacza, że w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej zaplanowane na maj roku 2020 wybory prezydenckie nie będą mogły zostać przeprowadzone w tym terminie, zaś Sejm nie będzie mógł – gdyby chciał – skrócić swojej kadencji. Ponadto stan nadzwyczajny przedłuża kadencje organów państwa.
Art. 230. ust. 2. stwierdza z kolei, że „przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni”, zaś art. 231. pozwala Sejmowi uchylić bezwzględną większością głosów rozporządzenie Prezydenta RP o stanie wyjątkowym. Z kolei art. 233. ust. 1. precyzuje, jakie prawa i wolności nie mogą zostać ograniczone w sytuacji stanu wyjątkowego (i wojennego). Dotyczy to takich spraw jak: godność człowieka, obywatelstwo, ochrona życia, humanitarne traktowanie, ponoszenie odpowiedzialności karnej, dostęp do sądu, dobra osobiste, sumienie i religia, petycje oraz rodzina i dziecko. Ust. 2 tego artykułu wyklucza ograniczenie praw i wolności z powodów takich jak rasa, płeć, język, wyznanie lub jego brak, pochodzenie społeczne, urodzenie, majątek, zaś ust. 3 wymienia wolności, jakie można ograniczyć – to: wolność działalności gospodarczej, wolność osobista, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, prawo do strajku, prawo własności, wolność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do wypoczynku.
Konstytucja wskazuje ponadto, że w razie potrzeby rządzący mogą wybrać także inne stany nadzwyczajne: stan wojenny (korzystanie z tego rozwiązania w przypadku pandemii koronawirusa nie wchodzi w grę) lub stan klęski żywiołowej.
Stan klęski żywiołowej
Ów stan opisuje art. 232. Konstytucji RP, w którym czytamy, że „w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu
może nastąpić za zgodą Sejmu”.
Szczegóły precyzuje ustawa o stanie klęski żywiołowej (zob.: obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z 15 września roku 2017 w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu tej ustawy).
Art. 2 ustawy stwierdza, że „stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia”, zaś artykuł 3 ust. 2. wyszczególnia, co w myśl ustawy oznacza katastrofa naturalna – to „zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu”.
Ów stan może obowiązywać zarówno na obszarze wystąpienia klęski, jak i tam, gdzie mogą zaistnieć jej skutki. Ustawa – podobnie jak Konstytucja RP – wskazuje na 30 dni jako maksymalny czas obowiązywania stanu klęski żywiołowej. Wprowadza go Rada Ministrów, zaś ewentualne przedłużenie zależy od zgody Sejmu. Może zostać także zniesiony wcześniej, jeśli ustaną okoliczności powodujące jego wprowadzenie.
Ustawa o stanie klęski żywiołowej wskazuje, na kim spoczywa odpowiedzialność za prowadzenie działań. Osoba zależna jest od skali występowania klęski (w gminie – wójt, w powiecie – starosta, w kilku powiatach – wojewoda, w kilku województwach – minister).
Art. 13 stanowi, że „w zakresie działań prowadzonych w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia minister (…) może wydawać polecenia wiążące organom administracji rządowej, z wyjątkiem Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów i wiceprezesów Rady Ministrów, a także wydawać polecenia wiążące organom samorządu terytorialnego”. W przypadku odmowy wykonania poleceń przez administrację rządową minister informuje o tym premiera, zaś w samorządzie możliwe jest wtedy zawieszenie organu i wyznaczenie pełnomocnika.
Minister odpowiedzialny za walkę z klęską żywiołową ma informować o działaniach i ich skutkach zarówno szefa rządu jak i Prezydenta RP. Natomiast w sytuacji, gdy dotychczas podejmowane środki okazałyby się niewystarczające, pomóc w walce z klęską może wojsko.
Rozdział 3 ustawy o stanie klęski żywiołowej dotyczy ograniczeń praw i wolności. Część zapisów jest analogicznych do tych z ustawy o stanie wyjątkowym. Odmienności dotyczą np. możliwości nakazania „pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia”, obowiązków takich jak „poddanie się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych”, „poddanie się kwarantannie”, „stosowanie środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin”, „stosowanie określonych środków zapewniających ochronę środowiska”, „stosowanie środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt”, „opróżnienie lub zabezpieczenie lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń”. Ponadto mowa o możliwości nakazania przymusowych „rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części”, nakazie ewakuacji, nakazie bądź zakazie przebywania w konkretnych miejscach lub na wskazanych obszarach. W sytuacji stanu klęski żywiołowej określony może zostać także sposób przemieszczania się, a nieruchomość lub własność ruchoma może zostać wykorzystana bez zgody właściciela. Istnieje ponadto możliwość „ograniczenia lub odstąpienia od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże niepowodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracownika”. Możliwa jest także zmiana systemu, wymiaru i rozkładu czasu pracy osoby, której pracodawca otrzymał nakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Nie dotyczy to jednak „pracowników młodocianych, osób niepełnosprawnych oraz kobiet w ciąży i karmiących”.
Ustawa umożliwia także wprowadzenie „obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych”, takich jak np. udzielanie „pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom” czy czynny udział w działaniu ratowniczym, a także wykonywanie „określonych prac”, „oddanie do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych”, „udostępnienie pomieszczeń osobom ewakuowanym”, „pełnienie wart” oraz „zabezpieczenie własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed ich zanieczyszczeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu ich dla potrzeb osób ewakuowanych lub poszkodowanych, w sposób wskazany przez organ nakładający świadczenie”.
Część obostrzeń nie dotyczy osób poniżej 16 i powyżej 60 roku życia, chorych, niepełnosprawnych, kobiet w ciąży i karmiących, opiekunów dzieci do 8 roku życia, opiekunów niepełnosprawnych, zaś od ograniczeń praw i wolności przysługuje odwołanie, choć należy pamiętać, że „podlegają one natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia”. Ustawa stanowi także o możliwości wprowadzenia ograniczeń w transporcie „w celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych niezbędnych dla prowadzenia działań ratowniczych”. Dotyczy to także usług pocztowych, pracy urządzeń radiowych nadawczych lub nadawczo-odbiorczych i usług telekomunikacyjnych.
Warto zauważyć, że pomimo pewnych podobieństw do stanu wyjątkowego, sytuacja stanu klęski żywiołowej nie pozwala na cenzurę prewencyjną, kontrolę korespondencji czy nakazywanie czasowego zawieszenia działalności stowarzyszeń, partii, związków zawodowych, ruchów obywatelskich czy innych dobrowolnych zrzeszeń lub fundacji.
Karą przewidzianą za łamanie ograniczeń wprowadzonych w ramach stanu klęski żywiołowej jest areszt lub grzywna, a rozpoznanie spraw „następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia w postępowaniu przyśpieszonym”.
Michał Wałach
Polecamy także nasz e-tygodnik.
Aby go pobrać wystarczy kliknąć TUTAJ.
