Gdy ktoś słyszy zbitkę słowną: kobieta-król, niemal od razu zgłasza veto i poprawia na żeńską wersję: królowa. Jednak historia Polski zna dwa przypadki, w których o kobiecie możemy powiedzieć „król”: Jadwiga Andegaweńska – której mężem był założyciel potęgi Jagiellonów, oraz Anna Jagiellonka – ostatnia jagiellońska latorośl na polskim tronie. To kobiety, które w sposób symboliczny wyznaczają początek i koniec polskiej potęgi.
Jak doszło do objęcia tronu przez Jadwigę oraz Annę i dlaczego panie zasłużyły sobie na męską formę tytułu? Kazimierz Wielki jak i Zygmunt August nie zapewnili Polsce komfortu dynastycznego i nie pozostawili po sobie potomków. Dziedziczenie tronu nie wchodziło zatem w grę. Należało więc szukać innych rozwiązań.
Wesprzyj nas już teraz!
Prawnuczka Władysława Łokietka
Na mocy układu zawartego w 1335 r. podczas zjazdu w Wyszehradzie, Kazimierz Wielki na króla Polski, w razie swej bezpotomnej śmierci, wyznaczył swojego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego. Tzw. „układ na przeżycie” zaczęto wdrażać w momencie jego śmierci jako ostatniego Piasta na polskim tronie. Ludwik Andegaweński, poinformowany o ciężkim stanie zdrowia wuja, ruszył do Krakowa, gdzie przybył już po jego pogrzebie. Po odprawieniu egzekwii za zmarłego koronował się w Katedrze na Wawelu. Po czym… wywiózł insygnia koronacyjne na Węgry.
Okres rządów Ludwika Węgierskiego i jego matki Elżbiety niekorzystnie odbiły się na polskiej gospodarce i kulturze. Dodatkowo wzrastała w siłę opozycja, niezadowolona z panującej w Polsce sytuacji.
Sprawą problematyczną było również następstwo tronu po Ludwiku Andegaweńskim, który przez ponad ćwierć wieku swego panowania na Węgrzech oczekiwał na potomka. Z drugą żoną, Elżbietą Bośniaczką, król doczekał się trzech córek. By zabezpieczyć dla jednej z nich panowanie w Polsce, Ludwik Andegaweński musiał zmienić zasady dziedziczenia tronu. Dodatkowo należało zjednać do swych planów szlachtę. Ceną za ustępstwa z ich strony był przywilej nadany dla nich w Koszycach. Ostatecznie na tron Polski przeznaczona została jego najmłodsza córka, Jadwiga.
Naturalna Pani Królestwa
Jadwiga przybyła do Krakowa 13 października 1384 r. Trzy dni później odbyła się jej koronacja. 10-letnia wówczas dziewczynka została królem. Rozpoczęła panowanie nie jako królowa, czyli żona obecnie panującego władcy, a król – prawowicie wybrany monarcha. Interesy dynastyczne Andegawenów, które zakładały małżeństwo Jadwigi z Wilhelmem Habsburgiem, stały w sprzeczności z interesem państwa polskiego, dlatego na męża Jadwigi wybrano Władysława Jagiełłę.
Jadwiga Andegaweńska bardzo dobrze zapisała się w pamięci poddanych, a z czasem wokół jej osoby zaczął narastać kult. Była wrażliwa na krzywdę ubogich, wspierała naukę i artystów, angażowała się w sprawy polityczne, bardzo często była rozjemcą sporów. Wraz z mężem podróżowała po swej nowej ojczyźnie. Jej postawę życiową bardzo dobrze oddaje symboliczny pies, umieszczony na wykonanym z marmuru kararyjskiego sarkofagu w Katedrze na Wawelu, który wskazuje na wierność Jadwigi. Wierność wierze, mężowi, państwu. Pierwsza kobieta-król Polski zmarła na skutek komplikacji okołoporodowych w wieku zaledwie 25 lat.
Bezkrólewie i „I wolna elekcja”
Panowanie Zygmunta Augusta spowodowało, iż nad dynastią Jagiellonów zaczęły zbierać się czarne chmury. Dwa jego małżeństwa z Habsburżankami przesycone były knowaniami i zupełnym uzależnieniem politycznym księżniczek od Wiednia, skąd pochodziły. Związek z Barbarą Radziwiłłówną, choć niewątpliwie szczęśliwy, przekreślał plany dynastyczne królowej Bony – matki Zygmunta Augusta. Mimo ciągłych nadziei na potomka, król zmarł w 1572 r., nie pozostawiwszy po sobie następcy.
Jak zatem wyglądała sytuacja w Polsce po jego śmierci? Nadciągnęło widmo bezkrólewia. Zdecydowano się na wprowadzenie wolnej elekcji, która pozwalała na wybór króla bez względu na dynastyczne pochodzenie.
W tym momencie z cienia wyszła Anna Jagiellonka, młodsza siostra Zygmunta Augusta. Wychowywana u boku matki była przez długie lata pomijana przez swojego królewskiego brata. Zygmunt August skąpił nawet na posag dla siostry, czym zrażał potencjalnych kandydatów do jej ręki. Długo czekała Anna na swoją szansę i w końcu ją dostała. Uaktywniła się politycznie w momencie śmierci Zygmunta Augusta. Stała się ważną dla Polski postacią. Była ostatnią Jagiellonką, która mogła zasiąść na tronie.
Należało znaleźć odpowiedniego kandydata na męża dla niemal 50-letniej Anny. Zaczęto z nadzieją patrzeć w kierunku Francji, gdzie pretendentem do polskiego tronu był Henryk Walezy. Wybór jego osoby był gwarancją na zachowanie pokoju z Turcją. Co ważne, Francuzi cieszyli się w Polsce ogromną sympatią. Cechą łączącą obydwa kraje była niechęć do dworu wiedeńskiego.
23-letniego Henryka koronowano na króla Polski w lutym 1574 r. Nie znał język łacińskiego, ciężko było mu zrozumieć, co się dzieje wokół niego, przez co nazwany został „malowanym królem”. Młodzieniec, mimo iż świadom był ciążącego na nim obowiązku, nie kwapił się do poślubienia dużo starszej od siebie Anny. Na wieść o śmierci swojego brata, Karola IX, w przebraniu potajemnie uciekł do Francji. Wielokrotnie wzywano go do powrotu, jednak bez rezultatu. Ponownie zapanowało bezkrólewie, choć oficjalnie Henryk Walezy nigdy nie zrzekł się tytułu króla Polski.
Król-Anna
Wobec przeciągającego się bezkrólewia Senat wysunął kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga, jednak szlachta i możni domagali się „króla Piasta”. Dlatego w grudniu 1575 r. postanowiono królem Polski uczynić Annę Jagiellonkę i dla niej wybrać małżonka.
Tym razem wybór padł na księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Dnia 1 maja 1576 r., w Katedrze na Wawelu, odbył się ślub i koronacja Anny Jagiellonki oraz Stefana Batorego. Ze względu na wiek małżonków nie spodziewano się potomstwa. Dodatkowo stosunki między nimi nie wyglądały idealnie. Mąż szanował Annę, jednak zamiast u jej boku, wolał spędzać czas na doglądaniu kraju. Według relacji współczesnych, Anna starała się odwracać uwagę od zniewag, których doświadczała, i dumnie obnosiła się ze swym statusem króla.
Stefan Batory po śmierci został pochowany w Grobach Królewskich Katedry na Wawelu, a w Kaplicy Mariackiej jego pomnik nagrobny wykonał Santi Gucci. Anna Jagiellonka przeżyła męża o 10 lat. Mimo możliwości, które ponownie się przed nią otworzyły w 1586 r., nie zdecydowała się na samodzielne rządy. Wsparła kandydaturę swojego siostrzeńca, Zygmunta Wazy, na tron Polski. Energiczna Anna Jagiellonka wywalczyła dla siebie miejsce w najważniejszej kaplicy, Kaplicy Zygmuntowskiej, gdzie znajduje się jej płyta nagrobna.
Zarówno Jadwiga Andegaweńska, jak i Anna Jagiellonka są wyjątkowymi kobietami w dziejach Polski. Ich życiorysy z powodzeniem mogłyby służyć za scenariusz filmowy. Choć wiele je różniło, to jednak cechowała je pobożność, troska o ubogich, zaangażowanie w sprawy państwa. Historia oddała im należny szacunek i umieściła między królami.
Karolina Rybska
