Odrodzenie się Rzeczypospolitej po latach zaborów było ucieleśnieniem marzeń kilku pokoleń Polaków. Uroczyście obchodząc 100. rocznicę tego doniosłego dla narodu wydarzenia, zapominamy, iż II RP była dziedzicem tradycji i idei Rzeczypospolitej Obojga Narodów, państwa wielonarodowościowego i wielowyznaniowego. Kres tego świata przyniosła II wojna światowa. Po jej zakończeniu tereny Kresów, od wieków pozostające w kręgu cywilizacji łacińskiej i pod wpływem kultury polskiej, znalazły się pod władaniem sowieckim. Komuniści przez następne kilka dziesięcioleci dążyli do depolonizacji tych ziem, promując ateizm i skazując większość tamtejszych świątyń na zniszczenie. Jedną z krain, którą dotknęły przedstawione pokrótce procesy, była Nowogródczyzna. Jej mieszkańcy w przeciągu stuleci chwalebnie zapisali się na kartach naszej narodowej historii.
Dzieje i tradycje województwa nowogródzkiego na kartach albumu zatytułowanego „Nowogródczyzna naszych ojców. Województwo nowogródzkie II RP” przedstawił Kazimierz Krajewski. Publikacja wydana przez Instytut Pamięci Narodowej stanowi dopełnienie wieloletnich badań autora, znawcy historii tamtych ziem oraz podziemia niepodległościowego.
Wesprzyj nas już teraz!
Książkę uznać należy za kompendium wiedzy na temat istniejącego zaledwie przez 21 lat województwa nowogródzkiego II RP. Jak pisze jej Autor, Kazimierz Krajewski: „chciałem też przywołać Nowogródczyznę, jako jeden z elementów państwa polskiego, jedno z jej siedemnastu województw uczestniczących w całości funkcjonowania złożonego mechanizmu Rzeczypospolitej”. Stwierdzić należy, że założenie to zostało wypełnione. Wyrazem tego są m.in. zawarte w albumie fotografie, ukazujące fascynującą specyfikę Nowogródczyzny, jej architekturę, krajobraz, życie codzienne, społeczne, kulturalne i religijne.
W 10 rozdziałach, z których każdy poprzedzony jest kompetentnym wstępem, autor ukazuje Nowogródczyznę sprzed 1918 r., następnie charakteryzuje województwo nowogródzkie oraz największe jego miejscowości, będące centrami administracyjnymi w postaci powiatów. Dzięki Autorowi przenosimy się więc do Nowogródka, Baranowicz, Lidy, Nieświeża, Słonimia, Szczuczyna i Wołożyna.
Początkowe strony albumu ukazują ziemię nowogródzką w okresie panowania Rosji oraz I wojny światowej, kiedy to znalazła się pod okupacją wojsk niemieckich. Charakter tej ziemi prezentują zdjęcia ruin nowogródzkiego zamku, tutejszej fary (ochrzczony w niej został Adam Mickiewicz), mogiły powstańców styczniowych poległych w Miłowidach (pow. Słonim), czy zrujnowanego pałacu Chreptowiczów w Szczorsach. Osobną sekwencję zdjęć tworzą fotografie żołnierzy I Brygady Legionów stacjonujących w Baranowiczach.
W momencie powrotu Nowogródczyzny w granice II RP stanowiła ona ziemie wykrwawione oraz zniszczone kilkuletnimi zmaganiami wojennymi. Opisując położenie województwa nowogródzkiego Autor podaje, iż było ono jednym z najsłabiej zaludnionych w II RP, w którym ludność polska stanowiła według spisów powszechnych z 1921 r. i 1931 r. odpowiednio 54% i 53% mieszkańców, przy czym na ziemiach południowych województwa przeważała ludność białoruska. W książce przedstawiono także życie i funkcjonowanie w obrębie II RP miejscowych Żydów i Tatarów. Tereny wspomnianego województwa były typowo rolnicze, a przynależne doń miasta nie należały do wielkich.
Kazimierz Krajewski w albumie przypomniał działalność polskiej administracji w województwie nowogródzkim, jego odbudowę po zniszczeniach wojennych, znaczenie stacjonującego tam wojska, świat tamtejszych dworów i majątków ziemskich, które w większości uległy zniszczeniu. Co jednak niezmiernie ważne, dzieje Nowogródczyzny nie są bezimienne. Autor albumu zamieścił w nim fotografie wojewodów, pracowników aparatu państwowego, duchownych, nauczycieli, wybitnych wychowanków nowogródzkich szkół (np. Lidii Lwow, sanitariuszki 5 Brygady Wileńskiej AK), Jana Tabortowskiego (oficera ZWZ – AK, działacza WIN, poległego w sierpniu 1954 r. w ataku na posterunek MO) czy Krystyny Krahelskiej (żołnierza AK wywodzącego się z terenu powiatu baranowickiego, poległego 2 VIII 1944 r. podczas Powstania Warszawskiego).
Unikatowy charakter posiadają fotografie dokumentujące straty polskiej kultury na terenie województwa nowogródzkiego w rezultacie zawieruchy wojennej oraz działalności bolszewików. Za bezpowrotnie stracone uznać należy dwór Rogalewiczów w Osmołowie (spalony w 1920 r. przez bolszewików), dwór Karpowiczów w Czombrowie (spalony podczas II wojny światowej przez sowieckich partyzantów – kręcono w nim w 1928 r. film Pan Tadeusz), dom Brzozowskich w Muchówce (zniszczony w 1940 r. przez bolszewików) czy pałac w Swojatyczach (zniszczony w 1944 r. przez Niemców).
Z kart albumu dostrzegamy świat, który odszedł w znacznej mierze już do przeszłości. Bez wątpienia wywołuje on sentymentalne uczucia, lecz sukcesem Autora jest to, że uzupełnia je rzeczowy i kompetentny opis województwa nowogródzkiego w okresie II RP.
Tym samym wydawnictwo to posiada zarówno walor naukowy, jak i edukacyjny, przywracając naszej pamięci historycznej tradycję i historię opisywanych w nim ziem. Za ten trud Autorowi należy szczerze podziękować i pogratulować.
Kazimierz Krajewski, Nowogródczyzna naszych ojców, Warszawa 2018, ss. 560.
Mariusz Krzysztofiński
